Sierpiński Wacław Franciszek (1882–1969), matematyk, profesor Uniw. Lwow. i Uniw. Warsz. Ur. 14 III w Warszawie, był synem Konstantego Wacława (1853–1924), lekarza, i Ludwiki z Łapińskich; po jej śmierci na gruźlicę w r. 1893, ojciec S-ego ożenił się powtórnie z wdową Marią Wejnert.

S. ukończył V Gimnazjum Klasyczne w Warszawie, gdzie nabrał zamiłowania do matematyki pod wpływem nauczyciela Włodzimierza Włodarskiego. Od r. 1900 studiował matematykę na Uniw. Warsz., tam zainteresował się teorią liczb i pod kierunkiem G. Woronoja napisał swoje pierwsze prace z tej dziedziny. W r. 1904 otrzymał stopień kandydata nauk za nagrodzoną złotym medalem pracę i został nauczycielem matematyki i fizyki w IV Gimnazjum Żeńskim. W r. 1905, przyłączając się do strajku szkolnego, porzucił to stanowisko, wyjechał do Krakowa i kontynuował studia matematyczne na Wydz. Filozoficznym UJ. W r. n. doktoryzował się, formalnie u Stanisława Zaremby, na podstawie rozszerzonej wersji kandydackiej rozprawy O sumowaniu szeregu Σ m²+n²<x f (m² + n²) (opublikowanej pod nieco zmienionym tytułem w „Pracach Matematyczno-Fizycznych” w r. 1908). Po powrocie do Warszawy uczył w l. 1906–8 matematyki w polskich prywatnych szkołach średnich, Seminarium Nauczycielskim w Ursynowie oraz Tow. Kursów Naukowych. W r. 1907 zainteresowany nowym działem matematyki – teorią mnogości, spędził kilka miesięcy w Getyndze, gdzie zetknął się m. in. z C. Caratheodorym. Po powrocie w r. 1908 habilitował się na Uniw. Lwow. na podstawie prac z teorii liczb, m. in. O pewnym zagadnieniu z rachunku funkcyj asymptotycznych („Prace Mat.-Fizyczne” 1906) i został tam docentem, a po otrzymaniu tytułu profesora nadzwycz. we wrześniu 1910, kierownikiem II katedry matematyki. Jako jeden z pierwszych na świecie wprowadził w r. 1909 wykład z teorii mnogości i opracował jej syntetyczne ujęcie: Zarys teorii mnogości (W. 1912), dwukrotnie później wznawiane. Ponadto opublikował w tym czasie monografie: Teoria liczb niewymiernych (W. 1910) i Teoria liczb (W. 1914).

Wybuch pierwszej wojny światowej zastał S-ego w majątku teściów Poznajowie na Białorusi, skąd (jako poddany austriacki od r. 1910) wraz z rodziną został przez władze rosyjskie wywieziony i internowany w Wiatce, gdzie spędził osiem miesięcy. Dzięki staraniom matematyków z moskiewskiego uniwersytetu D. Jegorowa, N. Łuzina i Bolesława Młodziejewskiego, uzyskał w r. 1915 zezwolenie na zamieszkanie w Moskwie, gdzie brał udział w pracach Moskiewskiego Tow. Matematycznego i Polskiego Koła Naukowego (jako członek zarządu). W tym okresie zaprzyjaźnił się z N. Łuzinem, z którym współpraca przyniosła osiem prac wspólnych; ponadto opublikował dwie części wykładu analizy matematycznej pt. Analiza. Tom I (Moskwa 1916–17, dwie pozostałe części ogłosił w wyd. 2 – W. 1925).

W lutym 1918 przez Finlandię i Szwecję S. wrócił do Polski i przez semestr letni wykładał we Lwowie, ale już jesienią t. r. powołano go na Uniw. Warsz., gdzie w kwietniu 1919 otrzymał nominację na profesora zwycz. i kierownictwo I katedry matematyki. W l. 1921–2 pełnił też funkcję dziekana Wydz. Filozoficznego. Podczas wojny 1920 r. pracował w Wydz. Szyfrów Sztabu Głównego i przyczynił się do złamania dokonanego przez Stefana Mazurkiewicza szyfru wojsk sowieckich.

W okresie międzywojennym S. prowadził wykłady z teorii mnogości abstrakcyjnych i punktowych, teorii funkcji zmiennej rzeczywistej, teorii miary, analizy matematycznej, teorii liczb, algebry wyższej, wstępu do matematyki, a także ogłosił m. in. książki: Funkcje przedstawialne analitycznie (Lw. 1925), Leçons sur les nombres transfinis (Paris 1925), Topologia ogólna (W. 1928), Wstęp do teorii mnogości i topologii (Lw. 1930), Wstęp do teorii funkcji zmiennej rzeczywistej (Lw. 1932), Wstęp do teorii liczb (Lw. 1933), Hypothèse du continu (W. 1934), Introduction to General Topology (Toronto 1934). Ponadto opublikował dwie broszury oraz 7 podręczników szkolnych napisanych wspólnie ze Stefanem Banachem i Włodzimierzem Stożkiem. W r. 1920 wspólnie ze Stefanem Mazurkiewiczem i Zygmuntem Janiszewskim założył, a następnie redagował „Fundamenta Mathematicae”, pierwsze w świecie czasopismo matematyczne wyspecjalizowane, otwarte tylko dla prac z teorii mnogości i jej zastosowań oraz logiki matematycznej. Zorganizował I Kongres Matematyków Krajów Słowiańskich w Warszawie (1929) i był jego prezesem. Był prezesem I Polskiego Zjazdu Matematycznego we Lwowie (1927) i III w Warszawie (1937), a także reprezentował polską matematykę na Międzynarodowych Kongresach Matematycznych w Toronto (1924), jako ich wiceprezes w Bolonii – (1928) i Oslo (1936), a na Kongresie w Zurychu (1932) wygłosił odczyt plenarny Sur les ensembles de points qu’on sait définir effectivement. Był też honorowym prezesem II Kongresu Matematyków Rumuńskich w Turnu-Severin (1932). W swoich poglądach politycznych był zbliżony do Narodowej Demokracji.

Podczas okupacji niemieckiej S. pracował formalnie jako urzędnik warszawskiego magistratu i od 1 X 1942 do 30 VI 1944 brał udział w podziemnym nauczaniu jako wykładowca teorii mnogości i teorii liczb; w swoim mieszkaniu organizował tajne wykłady z matematyki. Napisał też kilkanaście prac i książkę Zasady algebry wyższej (W. 1946). Po powstaniu warszawskim 1944 r. i przejściu przez obóz w Pruszkowie przebywał w okolicach Miechowa i Racławic, skąd w lutym 1945 dotarł do Krakowa. Przez letni semestr t. r. wykładał na UJ, ale już w jesieni ponownie objął swoją katedrę w Warszawie i wznowił przedwojenne wykłady. Do r. 1952 był kierownikiem I katedry matematyki, od r. 1952 do zakończenia pracy na Uniw. Warsz. w r. 1960 – kierownikiem Katedry Funkcji Rzeczywistych. Po utworzeniu w r. 1948 Państwowego Instytutu Matematycznego w Warszawie (od r. 1952 – Instytut Matematyczny PAN) został w nim samodzielnym pracownikiem naukowym, następnie przewodniczącym (1953–67) i przewodniczącym honorowym (1967–9) jego Rady Naukowej; był także kierownikiem Zakładu Teorii Liczb (maj–wrzesień 1960) i mimo przejścia 1 X 1960 na emeryturę prowadził w tym Zakładzie seminarium do wiosny 1967.

Po wojnie S. opublikował m. in. Algèbre des ensembles (W. 1951), General Topology (Toronto 1952), On the Congruence of Sets and their Equivalence by Finite Decomposition (Lucknow 1954), Arytmetyka teoretyczna (przy współudziale Jerzego Łosia, W. 1955), Czym się zajmuje teoria liczb (W. 1957), Cardinal and Ordinal Numbers (W. 1959), Teoria liczb, Cz. II (W. 1959) oraz Elementary Theory of Numbers (W. 1964), a także 8 broszur w większości poświęconych popularyzacji teorii liczb. W r. 1945 wznowił wydawanie „Fundamenta Mathematicae” (od r. 1951 jako redaktor honorowy), a także w l. 1956–69 był redaktorem naczelnym wznowionego po wojnie jedynego wówczas czasopisma na świecie poświęconego teorii liczb „Acta Arithmetica”. Ponadto był członkiem komitetów redakcyjnych zagranicznych czasopism matematycznych: „Compositio Mathematica” (1935–66), „Zentralblatt für Mathematik und ihre Grenzgebiete” (1939–44) i „Rendiconti del Circolo Matematico di Palermo” (1952–69). Przewodniczył VII Polskiemu Zjazdowi Matematycznemu (połączonemu z III Zjazdem Matematyków Czeskich) w Pradze (1949) oraz VIII w Warszawie (1953). W l. 1950–67 był przewodniczącym Komitetu Okręgowego Olimpiady Matematycznej w Warszawie, w r. 1951 działał w Komitecie Organizacyjnym Pierwszego Kongresu Nauki Polskiej, w r. 1966 wziął udział w jubileuszu 300-lecia Akademii Nauk w Paryżu, gdzie przemawiał w imieniu wszystkich członków zagranicznych reprezentujących nauki ścisłe.

Dorobek naukowy S-ego, poza wymienionymi monografiami, podręcznikami i książkami o charakterze popularnym, objął 13 skryptów, 724 prace i komunikaty, 113 artykułów i przemówień. Dotyczył on teorii liczb, analizy matematycznej, ogólnej i deskryptywnej teorii mnogości, topologii mnogościowej, teorii miary i kategorii oraz teorii funkcji zmiennej rzeczywistej. Pełną bibliografię oraz omówienie dorobku S-ego zawierają jego Oeuvres choisies (I–III) opublikowane w l. 1974–6 w Warszawie. Prace i działalność S-ego były wielokrotnie nagradzane, otrzymał m. in. trzykrotnie nagrodę AU im. Konstantego Simona: za prace z matematyki czystej (1911), za Zarys teorii mnogości (1913) i Teorię liczb (1917), nagrodę PAU za „Fundamenta Mathematicae” (1921), nagrodę rządu polskiego za całokształt pracy naukowej (1923), nagrodę im. Jakuba Natansona przyznaną przez Kasę im. J. Mianowskiego za Topologię ogólną (1928), dwukrotnie nagrody naukowe miasta Warszawy (1929, 1954), nagrodę Polskiego Tow. Matematycznego (PTM) im. Stanisława Zaremby (1947), nagrodę państwową I stopnia za całokształt pracy (1949), nagrodę „Problemów” za popularyzację nauki (1961) i złoty medal Fundacji Alfreda Jurzykowskiego (1968). Był jednym z twórców polskiej szkoły matematycznej i wykształcił trzy pokolenia matematyków, do jego uczniów należeli m. in.: Stanisław Ruziewicz, Otto Nikodym, Stefan Mazurkiewicz, Kazimierz Kuratowski, Bronisław Knaster, Stanisław Saks, Kazimierz Zarankiewicz, Antoni Zygmund, Adolf Lindenbaum, Karol Borsuk, Stefania Braunówna, Edward Szpilrajn-Marczewski, Antoni Wakulicz, Jerzy Browkin, Andrzej Rotkiewicz i Andrzej Schinzel. Otrzymał doktoraty honorowe uniwersytetów: we Lwowie (1929), Amsterdamie (1932), Tartu (1932), Sofii (1939), Paryżu (1939), Bordeaux (1947), Pradze (1948), Wrocławiu (1948), Lucknow (1949) i Moskwie (1967).

S. należał do wielu organizacji i towarzystw naukowych w kraju i za granicą. Był członkiem korespondentem AU (1917), członkiem czynnym PAU (1921) oraz jej delegatem na ośrodek naukowy warszawski (1936–52); przewodniczył Komitetowi Matematycznemu przy Radzie Nauk Ścisłych i Stosowanych (1936–9), był członkiem rzeczywistym PAN (1952), jej wiceprezesem (do r. 1957), następnie aż do r. 1968 członkiem Prezydium. Był też członkiem Tow. Naukowego Warszawskiego (od r. 1908), jego wiceprezesem (1925–31) i prezesem do likwidacji działalności Towarzystwa w r. 1952, członkiem czynnym Tow. Naukowego we Lwowie (od r. 1926), prezesem (1928–30) PTM, od r. 1964 jego członkiem honorowym, a w l. 1926–33 reprezentował je jako przewodniczący Komitetu Narodowego Matematycznego wobec Międzynarodowej Unii Matematycznej, członkiem Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk (1949) i członkiem honorowym Wrocławskiego Tow. Naukowego (1965). Ponadto przewodniczył Towarzystwom: Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych (1927–33), Popierania Współpracy Naukowej z Francją (1959–63) i Przyjaźni Polsko-Rumuńskiej (w okresie międzywojennym). Za granicą był członkiem korespondentem Tow. Geograficznego w Limie (1928, później honorowym – 1932), Akademii Serbskiej (1932), Królewskiej Akademii Rumuńskiej (1932, później honorowym – 1934), Królewskiego Tow. Naukowego w Liège (1934), Bułgarskiej (1934), Jugosłowiańskiej (1938) i paryskiej Akademii Nauk (1948, później czynnym zagranicznym – 1960), a także Niemieckiej Akademii Nauk w Berlinie (1950), członkiem honorowym Tow. Matematyków i Fizyków Czeskich (1923), Towarzystw Matematycznych: w Kalkucie (1930), Belgijskiego (1931), w Benares (1949), Londyńskiego (1964) oraz Akademii Nauk w Nowym Jorku (1959), Akademii Socjalistycznej Republiki Rumunii (1965), a także profesorem honorowym Uniwersytetu św. Marka w Limie (1939), ponadto członkiem Moskiewskiego Tow. Matematycznego (1923), Królewskiego Czeskiego Tow. Naukowego (1930), Akademii Nauk Ścisłych, Fizycznych i Przyrodniczych w Limie (1939), Królewskiego Tow. Nauk i Sztuk w Neapolu (1939), Accademia dei Lincei w Rzymie (1947), Czechosłowackiej (1960) i Królewskiej Holenderskiej Akademii Nauk (1961), Międzynarodowej Akademii Filozofii Nauki w Brukseli (1961, także jej wiceprezesem w l. 1962–5) oraz Papieskiej Akademii Nauk (1968).

Treścią życia S-ego była praca naukowa, z temperamentu był raczej badaczem niż pedagogiem, aczkolwiek ze swoich obowiązków dydaktycznych wywiązywał się sumiennie. Wspominając go K. Kuratowski w „Notatkach do autobiografii”, pisał: «Nie był szczególnie komunikatywny (oczywiście w sprawach pozanaukowych). Przeciwnie, posiadał dar izolowania się od otaczającego świata; umysł jego pochłonięty był rozwiązywaniem zagadnień matematycznych w czasie podróży w pociągu, w czasie posiedzeń Akademii, w czasie urzędowych obiadów czy kolacji». S. zmarł 21 X 1969 w Warszawie i pochowany został w Alei Zasłużonych na cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony m.in. Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (1925), Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą (1951) i Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (1957), Orderem Sztandaru Pracy 1. kl. (1954), Krzyżem Orderu Korony Rumuńskiej 2 kl. (1930), węgierskim Krzyżem Zasługi 2. kl. (1932), Krzyżem Oficerskim (1933) i Komandorskim francuskiej Legii Honorowej (1958) oraz bułgarskim Orderem Obywatelskiej Zasługi 2. kl. (1939). Jego imieniem nazwano krater na Księżycu, jedną z ulic Warszawy, jedną z nagród PTM oraz doroczny wykład i związany z nim medal Oddziału Warszawskiego PTM i Uniw. Warsz.

W małżeństwie zawartym 19 VII 1910 z Anną Kazimierą z Leśniewskich (1880–1961), bratanicą gen. Józefa Leśniewskiego (zob.), miał S. syna Mieczysława (1912–1984), prawnika, który w czasie wojny został wywieziony ze Lwowa w głąb Rosji; potem osiadł na stałe w USA.

Portret olejny S-ego przez Jadwigę Mikulicz (1947) w Inst. Mat. PAN w W.; Medal z brązu przez Józefa Aumillera (1951) dla Tow. Naukowego Warsz.; Fot. w Arch. PAN w W. i Arch. PTM w Sopocie; – Enc. Warszawy, W. 1994 (fot.); Biogramy uczonych pol., III: Nauki ścisłe (fot., bibliogr.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Polacy w hist. Europy Zach.; Poggendorff J. C., Biographisch-literarisches Handwörterbuch der exakten Naturwissenschaften, Berlin 1984 VII b Teil 7 (bibliogr.); Słownik Polskich Towarzystw Naukowych, Wr. 1978–94 I–II cz. 1–2; Krysicki W., Poczet wielkich matematyków, W. 1975 s. 216–20 (portret rysunkowy); Nieciowa, Członkowie AU oraz PAU; – Adamowicz Z., Wkład Wacława Sierpińskiego do ogólnej teorii mnogości, „Wiad. Mat.” T. 26: 1984 s. 9–18; Dziewanowski K., Reportaż o szkiełku i oku, W. 1963 s. 228–42, W. 1977 s. 184–96; Engelking R., O pracach Wacława Sierpińskiego z topologii, „Wiad. Mat.” T. 26: 1984 s. 18–24; Historia Nauki Polskiej. Wiek XX. Nauki ścisłe, z. 1, W. 1995 s. 83–127 (fot.); Iwiński T., 60-lecie pracy naukowej Profesora Wacława Sierpińskiego, „Wiad. Mat.” T. 8: 1965 s. 109–11; Jubileusz 40-lecia działalności na katedrze uniwersyteckiej profesora Wacława Sierpińskiego, W. 1949 (fot. portretu, częściowa bibliogr.); Kuratowski K., Pół wieku matematyki polskiej 1920–1970, W. 1973 (fot. zbiorowa); tenże, Wacław Sierpiński 1882–1969, „Polish Perspectives” 1973 No 2 s. 50–7; tenże, Wacław Sierpiński wiceprezes Polskiej Akademii Nauk, „Nauka Pol.” 1956 nr 1 s. 67–70; Manteuffel, Uniw. Warsz. 1915/16–1934/5; Marczewski E., O pracach Wacława Sierpińskiego, „Wiad. Mat” T. 14: 1972 s. 65–72; tenże, Rozwój matematyki w Polsce, Kr. 1948 s. 17–18, 25–6, 29–30, 33; Nauka polska i jej osiągnięcia, W. 1975 s. 19–23 (fot.); Odnowienie po 50-ciu latach doktoratu Wacława Sierpińskiego, „Wiad. Mat.” T. 3: 1959–60 s. 1–7 (fot); Rotkiewicz A., W. Sierpinski’s work on the theory of numbers, „Rendiconti del Circolo Matematico di Palermo” S. II, T. 21: 1972 nr 2 s. 5–24, nr 3 s. 173–4; Schinzel A., Historia teorii liczb w Polsce w latach 1851–1950, „Wiad. Mat.” T. 30: 1995 s. 25–9; tenże, O pracach Wacława Sierpińskiego z teorii liczb, tamże T. 26: 1984 s. 24–31; tenże, Rola Wacława Sierpińskiego w historii matematyki polskiej, tamże s. 1–9; tenże, Wacław Sierpiński, W. 1976 (fot.); tenże, Wacław Sierpiński a szkoła średnia, „Matematyka” 1980 nr 2 s. 68– 9; Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, W. 1983; – Kuratowski K., Notatki do autobiografii, W. 1981 s. 66–8 (fot.); – „Dzien. Pol.” 1959 nr 247; „Matematyka” 1962 nr 3 s. 173–4; „Przegl. Pedagog.” 1935 nr 15 s. 238; „Roczniki Uniw. Warsz.” T. 3: 1962 s. 131; „Tryb. Ludu” 1955 nr 14 (fot.), 1957 nr 44 (fot.), 73 (fot.), 1962 nr 73; „Życie Warszawy” 1959 nr 302 (fot.), 1964 nr 142 (fot.), 291; – Nekrologi z r. 1969: „Młody Technik” nr 12 (A. Schinzel, fot.), ,Tryb. Ludu” nr 293, 294, 297, „Życie Warszawy” nr 252, 254, 255, 256; – Wspomnienia pośmiertne: „Problemy” 1970 nr 2 s. 71–4 (K. Kuratowski, fot.), „Stolica” 1969 nr 49 s. 6 (J. Jacyna, fot.), „Tyg. Powsz.” 1969 nr 47 s. 3 (A. Schinzel); – AAN: sygn. 5616 (akta zespołu Min. WRiOP); AGAD: sygn. 121u (akta zespołu c.k. Min. WiO); Arch. PAN: sygn. IV–194 (spuścizna naukowa S-ego), zespół Minerwa; Arch. UJ: sygn. S II 520 (Liber promotionum); Inst. Mat. PAN w W.: Teczka osobowa S-ego nr 95; – Informacje siostrzeńca S-ego, Zbigniewa Prus-Niewiadomskiego z W., bratanka żony S-ego, Stanisława Leśniewskiego z W. oraz własne autora.

Andrzej Schinzel